EDU Research & Innovation
Zero Formalinน้ำยารักษาสภาพร่างสัตว์ เพื่อห้องเรียนปลอดภัยไร้ฟอร์มาลิน
กว่าจะเรียนจบมาเป็นสัตวแพทย์ นิสิตคณะสัตวแพทยศาสตร์ต้องเรียนวิชากายวิภาคเป็นระยะเวลานาน ศึกษาร่างสัตว์อาจารย์ใหญ่ที่ผ่านกระบวนการคงสภาพร่างด้วยฟอร์มาลิน – สารเคมีที่มีลักษณะเป็นน้ำใส กลิ่นฉุน และมีความเป็นพิษ!
“เราพบว่านิสิตมีปัญหาการระคายเคืองระบบทางเดินหายใจที่มาจากฟอร์มาลิน บุคลากรก็มีปัญหาสุขภาพเช่นกัน บุคลากรผู้เกษียณอายุบางท่านพบปัญหาสุขภาพตามมา” รองศาสตราจารย์ นายสัตวแพทย์ก้องเกียรติ ศรีสุวัฒนาสกุล ผู้ช่วยคณบดีฝ่ายการจัดการสารสนเทศและชีวิตดิจิทัล คณะสัตวแพทยศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย กล่าว
ปัญหาทางสุขภาพที่เกิดขึ้นกับนิสิตและบุคลากรเป็นแรงผลักดันให้ทางผู้บริหารของคณะสัตวแพทยศาสตร์ จุฬาฯ กำหนดนโยบาย “ลดการใช้ฟอร์มาลินสำหรับการเรียนการสอนทางกายวิภาค” นำไปสู่การริเริ่มพัฒนา ZF (Zero Formalin) น้ำยารักษาสภาพตัวอย่างสัตว์ สูตรปราศจากฟอร์มาลิน ซึ่งเริ่มใช้ในการรักษาร่างสัตว์ทุกตัวที่ใช้ในการเรียนการสอนทางกายวิภาคตั้งแต่ปี 2567 เป็นต้นมา
จากสูตรฟอร์มาลินสู่สูตรไร้ฟอร์มาลิน
การใช้ฟอร์มาลินในการคงสภาพร่างสัตว์ไม่เพียงสร้างผลกระทบทางสุขภาพกับนิสิตที่เรียนกายวิภาค บุคลากรที่เตรียมร่างสัตว์ แต่ยังอาจกระทบกับบุคลากรที่อยู่ในอาคารของคณะฯ ด้วย“ก่อนนี้เราใช้ฟอร์มาลินปริมาณ 10% ฉีดเข้าทางหลอดเลือด หรือวิธีการ dip คือจุ่มร่างสัตว์ทั้งตัวหรือจุ่มทั้งอวัยวะ วิธีการนี้ ผลกระทบไม่ได้เกิดขึ้นในชั้นเรียนที่เรียนเท่านั้น เนื่องจากอาคารเรียนมีช่องทางติดต่อไปยังชั้นอื่น ๆ ทำให้ผลกระทบเกิดกับบุคลากรในชั้นอื่น ๆ ของอาคารเรียนด้วย”
ที่ผ่านมา คณะสัตวแพทยศาสตร์ จุฬาฯ เคยมีการใช้สูตรน้ำยารักษาร่างสัตว์ เพื่อนำมาใช้ในการฝึกหัตถการทางคลินิก แต่เมื่อนำมาใช้ในการเรียนกายวิภาค อวัยวะภายในต่าง ๆ เช่น ตับ ยังไม่มีความคงตัวของอวัยวะ ทำให้การเรียนกายวิภาคค่อนข้างลำบาก“เราจึงต้องคิดค้นพัฒนาสูตรของเราเอง” รศ. น.สพ.ก้องเกียรติ กล่าว “น้ำยา ZF ของเราประกอบด้วยแอลกอฮอล์เป็นหลัก สารฆ่าเชื้อ 2-3 ชนิด สารให้ความชุ่มชื้น สารปรับสภาพกลิ่น”
กรรมวิธีถนอมร่างสัตว์โดยสูตร ZF
การถนอมร่างสัตว์ด้วย ZF น้ำยาสูตรไร้ฟอร์มาลิน เริ่มจากเจ้าหน้าที่จากคณะไปรับร่างสัตว์ที่บริจาคจากโรงพยาบาลสัตว์เล็ก ถ้าได้รับร่างที่สดใหม่ คุณภาพของร่างจะออกมาสมบูรณ์ เมื่อได้ร่างสัตว์มาแล้วจะเริ่มคำนวณสูตรการใช้น้ำยา โดยดูจากน้ำหนักตัวของสัตว์ ซึ่งก่อนหน้านั้น รศ. น.สพ.ก้องเกียรติ ได้ศึกษาในร่างมนุษย์ ดูเทคนิคการฉีด แล้วนำมาพัฒนาและปรับเป็นสูตรการฉีดในร่างสัตว์ เมื่อคำนวณสูตรได้แล้วจึงฉีดเข้าไปในหลอดเลือดแดงเหมือนกับการฉีดน้ำยาฟอร์มาลิน
“ขณะนี้ยังใช้การฉีดน้ำยาโดยใช้มือเข้าไปในร่างสัตว์ อาจารย์ได้พัฒนาเครื่องปั๊มน้ำยาเพื่อฉีด ZF ในสัตว์ ขณะนี้ได้เป็นต้นแบบออกมาแล้ว และจะให้ทีมไปปรับให้มีความเหมาะสมกับการใช้ในสัตว์ขนาดเล็ก เช่น แมว เพราะถ้าเราฉีดด้วยความดันสูงมาก หลอดเลือดภายในอาจจะมีความเสียหายหรือแตกชำรุดได้”
น้ำยา ZF นำมาใช้ในการรักษาร่างสัตว์ทั้งตัวและอวัยวะภายในแต่ละชิ้นเพื่อการเรียนกายวิภาค เช่น อวัยวะภายในของม้า“เมื่อได้ร่างมาต้องผ่าเอาอวัยวะภายใน และต้องแช่น้ำยา ZF ไม่อย่างนั้นภายใน 1-2 วัน อวัยวะภายในจะเน่าและจำเป็นต้องทิ้ง จากที่ทดลองมาเมื่อ 2-3 เดือนก่อน เราได้ร่างม้าที่มาผ่าซาก เราเก็บส่วนของลำไส้ใหญ่ที่เราใช้เรียน แช่ในน้ำยา ZF ตอนนี้อยู่ในสภาพที่สมบูรณ์ซึ่งสามารถใช้เรียนได้”
รศ. น.สพ.ก้องเกียรติ เผยว่าทางคณะฯ ได้ทดลองใช้น้ำยา ZF กับสัตว์ขนาดเล็ก กบ และอวัยวะภายใน เช่น ปอด ลำไส้ มดลูก และพบว่าคุณภาพร่างสัตว์และอวัยวะดังกล่าวผ่านมาตรฐานสำหรับการศึกษา
นอกจากนี้ น้ำยา ZF ยังได้ใช้ในการรักษาร่างของสัตว์ทั้งตัว เช่น สุนัข แมว และแพะ ซึ่งร่างเหล่านี้ได้ใช้สำหรับการเรียนการสอนตลอดเทอมที่ผ่านมาแล้ว
รักษาร่างสัตว์ได้นาน ไร้ปัญหาเชื้อรา
น้ำยา ZF สามารถรักษาร่างสัตว์ได้ในระยะเวลาไม่ต่างจากน้ำยาฟอร์มาลิน รศ. น.สพ.ก้องเกียรติ เล่าว่า “ถ้าฉีดน้ำยาเข้าหลอดเลือดในร่างสัตว์ได้ทั้งหมด น้ำยา ZF จะสามารถรักษาคงสภาพร่างได้ 6 เดือน – 1 ปีขึ้นไป ส่วนอวัยวะภายในเนื่องจากมีจุลินทรีย์ค่อนข้างเยอะ ต้องนำเอาอวัยวะภายในออกมาและแช่ในน้ำยา จากที่เก็บตัวอย่างในน้ำยาสามารถเก็บได้มากกว่า 1 ปีแล้ว เมื่อปีที่แล้วเราทดลองเก็บปอดของสุนัขแล้วแช่ในน้ำยาของเราจะแช่ไม่ถึง 1 เดือน หลังจากนั้นนำขึ้นมาแช่ในตู้เย็น ตอนนี้เก็บได้ปีครึ่งแล้ว”
“ฟอร์มาลินแบบเดิมเก็บได้ระยะเวลาเป็นปีเหมือนกัน แต่ถ้าใช้ฟอร์มาลิน ไม่ได้นำร่างแช่ในตู้เย็น และวางไว้ในอุณหภูมิห้องปกติ พบว่ามีปัญหาเชื้อรา สำหรับร่างสัตว์ที่ใช้ ZF เรายังไม่พบปัญหาเชื้อรา เรามีการศึกษาและมีการตรวจคุณภาพของน้ำยาว่าประสิทธิภาพในการฆ่าเชื้อได้ผลดีแค่ไหน และยังมีงานวิจัยที่รองรับคุณภาพของน้ำยา สามารถฆ่าเชื้อแบคทีเรียหลายชนิด”
นอกจากความไม่เป็นพิษแล้ว ต้นทุนของน้ำยา ZF ยังถือได้ว่าเป็นข้อได้เปรียบเมื่อเทียบกับฟอร์มาลิน
“แม้การผลิตน้ำยาฟอร์มาลินและน้ำยา ZF มีต้นทุนใกล้เคียงกัน แต่การใช้งานฟอร์มาลินมีต้นทุนแฝงในการกำจัด เพราะไม่สามารถทิ้งฟอร์มาลินลงในท่อระบายน้ำได้ จะต้องมีค่าจัดการในการกำจัด ต้นทุนการใช้น้ำยาฟอร์มาลินรักษาร่างสัตว์จึงสูงกว่า” รศ. น.สพ.ก้องเกียรติ กล่าว
พัฒนาและเผยแพร่สูตร
ขณะนี้ รศ. น.สพ.ก้องเกียรติ กำลังพัฒนาสูตรต่อไปเพื่อให้มีความเหมาะสมกับการนำไปใช้มากขึ้น“อวัยวะภายในที่ยังไม่สามารถใช้น้ำยา ZF ได้คืออวัยวะสมอง เนื้อสมองแตกต่างจากอวัยวะอื่น การใช้น้ำยา ZF และฟอร์มาลินจะทำให้เนื้อสมองหดตัว เรากำลังศึกษาต่อยอดพัฒนาน้ำยาให้มีคุณสมบัติทำให้สมองคงตัว และยังขอความร่วมมืออาจารย์จากคณะวิทยาศาสตร์ ภาควิชาเคมี จุฬาฯ เพื่อลองเอาน้ำยาฆ่าเชื้อสูตรอื่น ๆ มาลองปรับในสูตรของเราต่อไปในอนาคต”
ปัจจุบัน รศ. น.สพ.ก้องเกียรติ กล่าวว่าทางคณะสัตวแพทยศาสตร์ จุฬาฯ ได้เผยแพร่น้ำยา ZF ไปยังคณะสัตวแพทย์หลายสถาบัน เช่น มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลตะวันออก มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลศรีวิชัย และมหาวิทยาลัยเทคโนโลยีมหานคร รวมทั้งมหาวิทยาลัยมหิดล มหาวิทยาลัยมหาสารคาม และมหาวิทยาลัยขอนแก่น ที่ได้ติดต่อขอดูผลงานร่างสัตว์ที่ฉีดน้ำยา ZF แล้ว“เรามีนักวิทยาศาสตร์ช่วยในการฝึกฝนบุคลากรจากมหาวิทยาลัยอื่นเพื่อให้การฉีดน้ำยาให้ได้ผลและมีประสิทธิภาพมากที่สุด”
การันตีประสิทธิภาพด้วยรางวัลเวทีนานาชาติ
คณะสัตวแพทยศาสตร์ จุฬาฯ ได้นำ ZF (Zero Formalin) น้ำยารักษาสภาพตัวอย่างสัตว์ สูตรปราศจากฟอร์มาลิน ไปเสนอในงานประชุมวิชาต่าง ๆ เช่น การประชุมวิชาการนานาชาติทางสัตวแพทย์และการเลี้ยงสัตว์ครั้งที่ 46 หรือ The 46th International Conference on Veterinary Science (ICVS 2024) จัดขึ้นระหว่างวันที่ 28 – 29 พฤศจิกายน 2567 และงานประชุมวิชาการนานาชาติ คณะสัตวแพทยศาสตร์ จุฬาฯ ครั้งที่24 (CUVC 2025) ระหว่างวันที่ 29 – 30 พฤษภาคม 2568
น้ำยา ZF ได้รับรางวัล NRCT special award คือ สิ่งประดิษฐ์และนวัตกรรมยอดเยี่ยมที่มอบโดยสำนักงานการวิจัยแห่งชาติ (วช.) และเป็น 31 ผลงานจาก 120 ผลงานจากไทยที่ได้ส่งเข้าประกวดในงาน The 50th Geneva International Exhibition of Inventions 2025 ที่ได้รับรางวัลนี้
นอกจากนี้ ล่าสุด น้ำยา ZF ยังเป็น 1 ใน 3 ผลงานจากจุฬาฯ ที่ได้ส่งเข้าประกวดที่งาน The 50th Geneva International Exhibition of Inventions 2025 ซึ่งเป็นเวทีสิ่งประดิษฐ์นวัตกรรมและเทคโนโลยีใหม่ที่ใหญ่และสำคัญที่สุดของโลก จัดขึ้นในวันที่ 9 – 13 เมษายนที่ผ่านมา โดย รศ. น.สพ.ก้องเกียรติและทีมงานได้รับรางวัล Silver Medal หรือเหรียญเงิน
ห้องเรียนปลอดโปร่ง ปลอดฟอร์มาลิน
รศ. น.สพ.ก้องเกียรติ กล่าวว่าก่อนหน้านี้ การเรียนกายวิภาคโดยใช้ฟอร์มาลินต้องเรียนในห้องที่เปิดหน้าต่าง ใช้พัดลมเป่า ไล่กลิ่นฉุนของฟอร์มาลิน และเพิ่มการหมุนเวียนอากาศภายในห้อง แต่ปัจจุบัน หลังจากใช้น้ำยา ZF นิสิตสัตวแพทย์ได้เรียนวิชากายวิภาคในห้องปรับอากาศตลอด
“นิสิตพอใจกับการใช้น้ำยา ZF ในห้องเรียนวิชากายวิภาค และเราไม่พบนิสิตที่มีปัญหาการระคายเคืองหรือแพ้เกิดขึ้นเลย”
รศ. น.สพ.ก้องเกียรติ กล่าวเสริมว่าทางภาควิชาฯ มีการเก็บคุณภาพอากาศทั้งก่อนเรียน หลังเรียน และขณะเรียน ไปตรวจที่ศูนย์ความปลอดภัย อาชีวอนามัยและสิ่งแวดล้อม จุฬาฯ เพื่อตรวจวัดปริมาณสารอินทรีย์ระเหยง่าย ชนิดสารไอโซโพรพิลแอลกอฮอล์ และก๊าซฟอร์มาลดีไฮด์ พบว่าโดยเฉลี่ยอยู่ในปริมาณที่น้อยกว่าเกณฑ์มาตรฐาน American Conference of Governmental Industrial Hygienist (ACGIH)
นอกจากนี้ คณะฯ ยังนำน้ำยา ZF ไปตรวจวิเคราะห์ประสิทธิภาพการฆ่าเชื้อแบคทีเรียที่ศูนย์ติดตามการดื้อยาของเชื้อโรคอาหารเป็นพิษ คณะสัตวแพทยศาสตร์ จุฬาฯ ตามมาตรฐาน AOAC Official Methods of Analysis(2022) ผลการตรวจพบว่าสามารถฆ่าเชื้อแบคทีเรียได้ทั้งหมด 100%
การเรียนการสอนในภาควิชากายวิภาคศาสตร์ คณะสัตวแพทยศาสตร์ จุฬาฯ ไม่เพียงแต่ให้ความรู้กับนิสิตเรื่องกายภาคเท่านั้น แต่ยังมุ่งมั่นพัฒนาร่างอาจารย์ใหญ่และสื่อการสอนอื่น ๆ เพื่อให้นิสิตได้เรียนรู้เต็มที่ ปลอดภัย ไร้ฟอร์มาลิน